Działalność wolnomularska Andrzeja Struga nadal wzbudza szerokie zainteresowanie. To właśnie jej dotyczą pytania zadawane często podczas oprowadzania po ekspozycji stałej w Muzeum Andrzeja Struga, Oddziale Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie.
Badacze historii i biografii wybitnych postaci międzywojnia wciąż poszukują w Muzeum źródeł dokumentujących ten około dziesięcioletni okres działalności masońskiej pisarza. Niestety archiwum Andrzeja Struga, spłonęło w czasie Powstania Warszawskiego w Arsenale, a wraz z nim pamiętnik i cenne pamiątki osobiste pisarza. To, co przetrwało lub zostało odtworzone przez żonę – Nelly z Grzędzińskich Strugową – nie pozwala na rzetelne udzielenie odpowiedzi na wiele zadawanych pytań, m.in. dlaczego w 1929 roku Strug „uśpił warsztat”. Dlaczego właśnie Stanisław Stempowski – przyjaciel pisarza był jego następcą? Tym bardziej cenne są badania zewnętrzne i efekty poszukiwań w innych archiwach.
Zapraszamy Państwa do obejrzenia wykładu Profesora Tadeusza Cegielskiego, z nadzieją że wielu z Państwa znajdzie tu istotne informacje o historii i wydarzeniach sprzed 100 lat.
Następca Andrzeja Struga. Dlaczego Stanisław Stempowski? Wiadomość spadła na Braci nagle, ale decyzja o ustąpieniu musiała dojrzewać już od dawna. Suwerenny Wielki Komandor Rady Najwyższej Obrządku Szkockiego Dawnego Uznanego i Honorowy Wielki Mistrz Wielkiej Loży Narodowej Polski Andrzej Strug uśpił się bezterminowo pod koniec 1929 roku – i do „sztuki królewskiej” już nie powrócił. Pozostał bowiem wierny swym socjalistycznym przekonaniom i pierwotnej idei Zakonu jako awangardy społecznego postępu. Historyk i wolnomularz doby międzywojennej Emil Kipa w „Rzucie oka na dzieje masonerii” (wyd. 1959) pisze, że „zamieszany w walkę polityczną” Andrzej Strug zrezygnował z piastowania godności zwierzchnika Rady Najwyższej w kolejnej kadencji, która zaczynała się w krytycznym okresie „i usunął się z Wielkiej Loży Narodowej, a na zebraniu loży wygłosił przemówienie, w którym ten krok uzasadnił”. Uzasadnił koniecznością przestrzegania apolityczności masonerii. Dnia 2 grudnia 1929 roku na miejsce Andrzeja Struga został wybrany dożywotnie, ad vitam, Stanisław Stempowski. W Radze Najwyższej Obrządku Szkockiego po erze Struga nastała era Stempowskiego, który w przeciwieństwie do zawsze pryncypialnego poprzednika był człowiekiem kompromisu. Od 1926 roku towarzysz życia pisarki Marii Dąbrowskiej, publicysta, tłumacz i działacz polityczny według „Słownika biograficznego wolnomularzy polskich” (wyd. 1999) Ludwika Hassa wprowadzony został dopolskiego wolnomularstwa u schyłku 1921 roku przez historyka i wyższego oficera polskiego sądownictwa wojskowego Józefa Dąbrowskiego („Grabca”). Jednak zgodnie z innymi świadectwami – które przytoczę – inicjacja Stempowskiego do loży miała miejsce znacznie wcześniej, bo wiosną 1920 roku. Wcześniejszej inicjacji dowodzi także ranga, jaką już w 1920 roku przypisano mu w planach budowy Zakonu w Polsce, a także w „prometejskim” projekcie sojuszu polsko-ukraińskiego i budowy niepodległego państwa na Ukrainie. Partnerem Stempowskiego był sam ataman Symon Petlura, wielki mistrz Wielkiej Loży Ukrainy. A były ziemian z Podola Stempowski, zarazem działacz PPS-owskiej lewicy w czasie Rewolucji 1905 r., został ministrem zdrowia i opieki społecznej w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Tak oto wątki wolnomularskie splotły się w jego życiu z ukrainofilizmem. Materiał zdjęciowy wykorzystany do ilustracji wykładu pochodzi ze zbiorów: Autora, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie oraz Oddziału – Muzeum Andrzeja Struga, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinetu Rękopisów BUW, fot. Łukasz Ratajczak ( Rps nr inw. 5686 , sygn. 1529 poz.7 k.102); Centralnego Archiwum Wojskowego i Wikipedii (domena publiczna)