Kilka miesięcy temu zbiory Działu Rękopisów Muzeum Literatury powiększyły się o fragment archiwum rodziny Towiańskich. Jest to głównie korespondencja jednej z córek Andrzeja Towiańskiego, Walerii Albertyny Stanisławy (1839-1932) i jej męża Michała Hieronima Kazimierza Kulwiecia (1830-1893), którego poślubiła w 1879 roku w Warszawie. Wcześniej Michał Kulwieć, były oficer w służbie carskiej, towiańczyk, ożeniony był z jej młodszą siostrą Anną Rachelą, wizjonerką (1844-1877), która zmarłszy przedwcześnie osierociła sześcioletniego syna Edwarda.
W jednym z listów do pierwszej żony Anny, datowanego: „16/28 kw[ietnia] 1869 r.” pisał Kulwieć: „…Znalazłem wczoraj kuzyna z wielką niecierpliwością oczekującego na moje przybycie; widocznie był trawiony wewnętrzną gorączką. Na samym wstępie wpadł na mnie z pytaniem: Jakie są znaki, jakie cuda potwierdzające że to jest Dzieło Boże? – Cudów bardzo wiele: nawrócenie i odrodzenie np. moje i wielu innych w Chrystusie jest jednym z licznych cudów tego Bożego Dzieła. Ale to nie wystarcza dla świata. … Na kolei mogę dostać miejsce przez syna G. T., który jest w głównym zarządzie tutejszych kolei; jutro mam zamiar być u niego i pomówić o tym szczegółowo. … Wczoraj otrzymałem list od Januarego [Januszkiewicza] z Dziahylny donoszący o tym, że otrzymał pamiątki po ś.p. Romualdzie [Januszkiewiczu, zmarłym w 1865 roku w Nanterre] i wkładający na mnie polecenie, abym najczulej podziękował za to Siostrze Marii [z d. Letronne, wdowie po Romualdzie]. Zechciej moja Droga zastąpić mnie w tej okoliczności…”.
Wzruszający jest list Michała Kulwiecia do Amelii z d. Salisch Noskowskiej (1803-1887, żony Józefa notariusza, matki Zygmunta kompozytora), pisany w czerwcu 1884 roku, tuż po narodzinach syna Andrzeja. Amelia i Józef Noskowscy, jedni z pierwszych wyznawców Towiańskiego, opiekowali się pięciorgiem jego dzieci pozostawionych w kraju. Towiańscy wyjeżdżając do Francji w roku 1840 zabrali ze sobą tylko najstarszego syna Jana (1831-1904), później muzyka i bibliotekarza u Czartoryskich w Sieniawie.
Na uwagę zasługuje kilkunastokartkowy dokument zatytułowany „Usługa brata Michała Kulwiecia dla rządu Rosji (wyjątki z listów jego)” [z lat 1859-1864]. Misja ta była pilnie obserwowana przez towiańczyków. Seweryn Goszczyński zapisał w Dzienniku 25 II 1860 roku: U Różyckiego czytałem prelekcję 3 z kursu o robieniu prochu, który nasz brat Kulwieć wykłada w Petersburgu. Udało mu się przeprowadzić niektóre idee w duchu Sprawy, kiedy mówi o stosunku władzy z podwładnymi. Mimo to znalazł opozycję silną w duchu wielu słuchaczy.
Na uwagę zasługuje też notes Michała Kulwiecia z lat 1886-1887, zawierający szczegółowy spis przychodów i wydatków. Miesiąc wrzesień 1886 zaczyna się tu zapisem: „Na wydatki żonie – 30 rubli. Książki dla Edzia – 1 rubel 85 kopiejek”.
Nadawcami listów do Michała Kulwiecia są głównie wyznawcy nauki Mistrza Andrzeja, m.in. przywódca towiańczyków włoskich Tancredi Canonico (1828-1908), autor monografii Andrea Towianski (Rzym 1895); Karol Baykowski (1823-1904), wydawca dzieł Towiańskiego; Stanisław Falkowski (1816-1885), sekretarz Mistrza i nauczyciel jego dzieci.
Z kolei do Walerii Kulwieciowej piszą m.in. jej brat Kazimierz Ferdynand Adam Towiański (1842-1912), chrześniak Adama i Celiny Mickiewiczów (w marcu 1853 roku poeta przesłał mu do Zurychu 100 franków); Attilio Begey (1843-1928), adwokat turyński, zwolennik nauki Towiańskiego, polonofil; Karol Baykowski (wspomniany wyżej); Bronisław Jaworski, właściciel Hotelu Rzymskiego w Warszawie przy ul. Trębackiej, ojciec Matyldy, którą w 1858 roku poślubił Adam Towiański (1834-1905), brat Walerii. Goszczyński zanotował, że w 1859 roku Bronisław Jaworski odwiedził Towiańskiego w Zurychu, skąd wyjechał bratem naszym.
Ciekawy jest też niewielki zbiór korespondencji wnuka Towiańskiego, Andrzeja Kulwiecia (1884-1946), syna Walerii i Michała, kapitana Wojska Polskiego i jego żony, Zofii z Karnkowskich (1892-1976), artystki malarki.
Przedstawione tu materiały niejako dopełniają pozyskane przez Muzeum w latach 1954, 1960, 1979, 1987 papiery towiańczyków, w tym listy i dokumenty Andrzeja Towiańskiego, jego przodków i dzieci (zob. Katalog rękopisów Muzeum Literatury, tom 1, Warszawa 1996).
Wiesława Kordaczuk
