EXODUS

Po klęsce Powstania Listopadowego do Francji udało się ponad 5.500 Polaków: ludzi “od karabinów, od pióra”, członków Rządu Narodowego i działaczy politycznych. Wielu z nich osiedliło się w Paryżu. Już 25 lutego1832, w rocznicę bitwy pod Grochowem, zgromadzili się na obchodzie zorganizowanym przez Komitet Narodowy Polski. Łączyła ich świadomość konieczności zachowania języka i tradycji narodowych, czasem dzieliły poglądy polityczne. Tworzyli różnorodne ugrupowania i stowarzyszenia. Ich mnogość prezentuje wybór druków. Znamiennym jest tytuł książki z 1889 roku – POLSKA w PARYŻU. Pamiątki i groby polskie. Duchowieństwo polskie w Paryżu. Instytucje naukowe, filantropijne i wzajemnej pomocy. Instytucje narodowe. Prasa polska, księgarnie i drukarnie. Kolonia Polska. Przewodnik adresowy.

J. Kossak, Jazda wołyńska pod Ilżą w 1831

Dokumentację emigracyjnych poglądów i sporów stanowi wybór prezentowanych czasopism, od “Pielgrzyma Polskiego”, którego pierwszy numer ukazał się w listopadzie 1832, do tygodnika “Polak we Francji” z lat trzydziestych XX w. Zwornik znaczeniowy tej części ekspozycji stanowi obraz wybitnego malarza francuskiego H. Verneta przedstawiający śmierć polskiego powstańca, którego artysta utożsamia z antycznym herosem – Prometeuszem. Całości dopełniają dzieła twórców polskich o tematyce batalistycznej (J. Kossak) i martyrologicznej (K. Alchimowicz).

Czasopisma emigracyjne (wybór)
Stowarzyszenia emigracyjne
(wybór druków)

Wspólna pamięć minionej wielkości Rzeczypospolitej, tęsknota za ojczystą ziemią i pragnienie powrotu do wolnej Polski łączyły emigrantów. Marzenie to próbowali zrealizować czynem zbrojnym (wyprawa Józefa Zaliwskiego do Kraju w 1833, utworzenie przez Adama Mickiewicza w 1848 Legionu Polskiego, który walczył we Włoszech, udział w wojnie krymskiej) oraz piórem i pędzlem, którymi przywoływali utraconą ojczyznę, jej obyczaj, krajobraz. Zapamiętane pieśni i melodie stawały się tworzywem dla arcydzieł.

J. Mioduszewski, Matka Boska Ostrobramska

A. Kozakiewicz, Targ

W tej części ekspozycji prezentujemy zgromadzone w Bibliotece obrazy i grafiki przywołujące z przeszłości chwile chwały polskiego oręża (A. Orłowski, E. Andriolli), czasy sarmatyzmu (A. Orłowski), obrazy z życia wsi polskiej (A. Kozakiewicz), melancholijne polskie pejzaże (R. Kochanowski, W. Ślewiński). Nad całością króluje, podobnie jak w przytoczonych słowach Inwokacji, obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej pędzla J. Mioduszewskiego.

TOWARZYSTWO LITERACKIE I BIBLIOTEKA POLSKA

Pośród organizacji emigracyjnych poczesne miejsce zajęło powstałe 29 kwietnia 1832 Towarzystwo Literackie Polskie, pragnące m.in. propagować wiedzę o Polsce i kulturze polskiej we Francji, na zachodzie Europy i w całym świecie, bronić wolności słowa, myśli i prasy przeciw wszelkim zakusom dyktatur i totalizmów, korzystając z poparcia Francji i jej demokratycznego ustroju, służyć wiekowej przyjaźni polsko-francuskiej, zachować duchową niezależność ustroju polskiego.

Towarzystwo to, wraz ze swymi wydziałami – Historycznym i Statystycznym, oraz Towarzystwo Pomocy Naukowej utworzyły 24 listopada 1838 Bibliotekę Narodową Polską. Artykuł 13 aktu fundacyjnego mówił: Biblioteka będzie miejscem składu nie tylko książek drukowanych, ale i rękopismów, tudzież map, rycin, litografii, medalów, monet dawnych, pamiątek narodowych i wszelkich innych przedmiotów, tyczących się nauk i sztuk.

Gmach Biblioteki

Uroczyste otwarcie odbyło się 24 marca 1839. Prezesem Rady Bibliotecznej został prezes Towarzystwa Literackiego, książę Adam Jerzy Czartoryski, dyrektorem Biblioteki – Karol Sienkiewicz.

Formowaliśmy Bibliotekę naszą w myśli: aby zabytki literatury Polskiej, składając na obcej ziemi, ochronić od owych przygód, na własnej naszej, tyle już razy doznanych; aby Polakom na Emigracji otworzyć skarby ojczystej przeszłości; formowaliśmy znowu Bibliotekę i w tej myśli: aby zasób ogólny umiejętności i literatury powszechnej zbierać dla użytku kiedyś krajowego; pisał A. J. Czartoryski w 1851 w Odezwie Towarzystwa Historycznego Polskiegodo Współziomków o Bibliotece Narodowej w Paryżu.

Na wystawie znajdują się dokumenty dotyczące: Towarzystwa Literackiego i późniejszego Towarzystwa Historyczno-Literackiego oraz Biblioteki, w tym materiały związane z uzyskaniem środków na zakup w 1853 nowej siedziby – siedemnastowiecznego pałacu przy quai d’Orleans 6 na Wyspie św. Ludwika.

Tej części ekspozycji patronuje portret A. J. Czartoryskiego namalowany przez L. Kaplińskiego oraz reprodukcje wizerunków założycieli Towarzystwa Literackiego.

L. Kapliński, Portret księcia
Adama Jerzego Czartoryskiego

ARTYSTYCZNA KOLONIA POLSKA W PARYŻU

O. Boznańska, Autoportret

Artyści polscy, którzy znaleźli się na emigracji i związali się z Paryżem, tworzyli swoistą „kolonię”, którą łączyła tęsknota za krajem i nieustanne podtrzymywanie z nim więzi. W 1897 powstało Koło Polskie Artystyczno-Literackie, w którym największym autorytetem był rzeźbiarz Cyprian Godebski. Wokół niego skupili się polscy literaci, rzeźbiarze, malarze. Po rozwiązaniu Koła w jego miejsce w 1910 powstało elitarne Towarzystwo Polskie Literacko-Artystyczne, na czele którego stanął pisarz Wacław Gąsiorowski.

E. Zak, Głowa kobieca z profilu

W 1911 z inicjatywy rzeźbiarza Stanisława K. Ostrowskiego założono Towarzysto Artystów Polskich w Paryżu, które za cel postawiło sobie wspólną artystyczną działalność, propagowanie sztuki polskiej w Paryżu i wzajemną koleżeńską pomoc. Największym artystycznym autorytetem w tym gronie była stale mieszkająca w Paryżu Olga Boznańska. Na wystawie prezentujemy wiele jej autoportretów, studiów pracowni i martwych natur. Całości dopełniają wybitne portrety autorstwa T. Axentowicza, St. Wyspiańskiego, E. Zaka, G. Gwozdeckiego, L. Gottlieba. Wnoszą one nastrój melancholii i psychicznej nieobecności modela wpatrzonego w swój wewnętrzny świat.

MIASTO

Popowstaniowi emigranci, z powodu ograniczonych środków, osiedlali się głównie w Batignolles, ówczesnym przedmieściu Paryża. Tam w latach 1845-1851 mieszkał Adam Mickiewicz wraz z rodziną. Przy Bulwarze Batignolles znajdowała się Szkoła Narodowa Polska, przeniesiona w 1874 na pobliską rue de Lamandé, gdzie funkcjonuje do dnia dzisiajszego. Na niezbyt odległym cmentarzu Montmartre istnieje nadal Aleja Polaków z grobem zbiorowym członków Rządu Narodowego z Powstania Listopadowego. Kościoły, w których odprawiano polskie nabożeństwa patriotyczne, znajdowały się w centralnych dzielnicach Paryża. W tej części miasta odbywały się najważniejsze spotkania Emigracji. Kolejnym miejscem była Wyspa Św. Ludwika z Hotelem Lambert i Biblioteką, będącą ośrodkiem jednoczącym środowiska polskie w trosce o rozwój i trwałość kultury narodowej. Emigranci włączyli się w nurt życia miasta. Poprzez studia, pracę, twórczość artystyczną integrowali się ze środowiskami

A. Kamieński, Anioł na szczycie katedry Notre-Dame

francuskimi, zachowując jednak poczucie odrębności. Na wystawie pragniemy ukazać Paryż oczyma polskich artystów. Ujrzymy więc urodę tej światowej metropolii, jej kościoły, mosty, bulwary, codzienny ruch i gwar (T. Makowski, J. Rubczak, K. Brandel. A. Kamiński). Ale Paryż na przełomie XIX i XX wieku jawi się również jako miasto groźne, wroga człowiekowi antynatura wyrzucająca poza nawias słabych i bezdomnych (A. Kamiński). Wreszcie spojrzymy na nie oczyma artysty wizjonera Konstantego Brandla, w którego grafikach przedstawiających gotyckie katedry realność miesza się z fantazją.

SKARBY

W tej części wystawy mamy możność zobaczenia cennych dokumentów historycznych i rękopisów literackich, m.in. listu królowej Bony do kardynała Aleksandra Farnese, papieża Pawła III z 1547, listu Ludwika XV z 1765, dotyczacego majątku jego teścia, króla Stanisława Leszczyńskiego oraz uchwał Zjazdu Stanów Litewskich w Wilnie z 1593, ustalających kwestie związane z obronnością Księstwa w czasie pobytu Zygmunta III w Szwecji. Wśród dokumentów związanych z Powstaniem Listopadowym znajdują się: list Józefa Chłopickiego będący aktem przyjęcia dyktatury, Akt Sejmowy detronizacji cara Mikołaja I jako króla Polski, zapadły na posiedzeniu połączonych Izb Królestwa Polskiego 25 stycznia 1831.

W. Wańkowicz, Adam Mickiewicz jako
św. Jan Ewangelista W. Wańkowicz, Portret Marii Szymanowskiej

Los uczestników Powstania prześledzić możemy oglądając papiery Michała Wołłowicza i Dziennik z podróży po Syberii Adolfa Januszkiewicza. Zabiegi dyplomatyczne o pomoc dla Powstania poznajemy poprzez rękopisy Karola Kniaziewicza i Ludwika Platera. Następnie widzimy dokumenty z roku 1848 związane z Legionem Polskim we Włoszech.

Pośród rękopisów literackich znajdują się m.in. „Dziady. Część III”, „Katechizm Pielgrzymstwa Polskiego” Adama Mickiewicza, “Przedświt” Zygmunta Krasińskiego, a także list Juliusza Słowackiego do Antoniego E. Odyńca z 1829 i list Fryderyka Chopina, na papierze listowym George Sand, do Ludwika Platera z 1840.

Szczególnym eksponatem jest Sztambuch Marii Szymanowskiej ze zbieranymi przez nią autografami artystów i kompozytorów, m.in. Bacha, Beethovena, Cherubiniego, Haydna, Mozarta, uzupełniany następnie przez córkę artystki, Celinę Mickiewiczową wpisami jej współczesnych, m.in. Liszta, Moniuszki, Chopina. Znajdują się tu również książki z osobistej kolekcji A. Mickiewicza oraz starodruki. W tej części ekspozycji prezentujemy dzieła związane z ikonografią A. Mickiewicza i kręgiem jego przyjaciół (W. Wańkowicz, Z. Szymanowska, T. Kwiatkowski, C. Norwid).

Akt Sejmowy detronizacji cara Mikołaja I

Sztambuch Marii Szymanowskiej

Na szczególne wyróżnienie zasługuje monumentalny pastel L. Wyczółkowskiego „Rycerz wśród kwiatów”. Namalowany został w roku 1904, gdy wśród Polaków, w związku z wojno japońsko – rosyjską na nowo odżyły nadzieje na odzyskanie niepodległości. W obrazie tym malarz stapia w artystyczną całość mit o rycerzach zaklętych w skałę Giewontu, młodopolską wiarę w moc wiecznie odradzającej się natury.

KU SŁOŃCU

Polską kolonię artystyczną skupioną wokół Biblioteki Polskiej ujrzeć można w dwóch perspektywach. Pierwszą wyznacza nieustanny punkt odniesienia jakim dla emigracji stała się sprawa utraconej narodowej niepodległości. Wiąże się to z traktowaniem sztuki jako depozytu narodowej tożsamości, swoistej enklawy, w której ma ona przetrwać do czasu zmartwychwstania Polski. W tej perspektywie naturalną postawą jest zakorzenienie w narodowej tradycji i artystyczny z nią dialog. Drugą perspektywę wyznacza natomiast imperatyw artystycznej wolności, poszukiwania nowych środków artystycznego wyrazu, otwarcie się na nowe style i konwencje.

W. Trelikowski, Port w Martigues

J. Rubczak, Widok miasteczka

Los rzucił artystów polskich do Paryża, gdzie tworzyła się sztuka nowa. Czy zdołali z okazji tej skorzystać? W poszukiwaniu światła południa i dźwięcznych harmonii barwnych wielu z nich wyrusza na plenery na południe Francji (J. Pankiewicz, J. Rubczak, W. Zawadowski, W. Terlikowski). Wędrówkę tę rozpoczyna Teofil Kwiatkowski. Ale przecież nie tylko w poszukiwaniu wartości luministycznych tkwiło wyzwanie współczesności. Niekiedy, by wybiec ku przodowi, trzeba było spojrzeć wstecz, np. szukać inspiracji w podziemiach Luwru, w działach poświęconych sztuce Egiptu i Mezopotamii. W taki sposób zaczęła się wielka artystyczna przygoda Jana Lebensteina.

Wiesława Kordaczuk
Łukasz Kossowski