Czynna od 18 grudnia 2009 r. – 21 marca 2010 r.
Wystawa prezentuje bogaty zbiór wydawnictw drugiego obiegu Biblioteki Instytutu Badań Literackich w porządku chronologicznym. Na wstępie przywołane zostały te momenty historii PRL, które doprowadziły do powstania opozycji i niezależnego ruchu wydawniczego – marzec 1968 roku w Warszawie, grudzień 1970 w Gdańsku i Gdyni, czerwiec 1974 w Radomiu i Ursusie i najważniejsze – powstanie „Solidarności” w 1980 oraz stan wojenny 13 grudnia 1981 roku.
Historia wydawnictw bezdebitowych nazywanych inaczej wydawnictwami drugiego obiegu, konspiracyjnymi, nieocenzurowanymi, niezależnymi, opozycyjnymi, podziemnymi czy wreszcie tajnymi rozpoczyna się od pierwszych numerów Biuletynu Komitetu Obrony Robotników wydawnanych od 1976 roku a kończy na pierwszych wolnych wyborach 4 czerwca 1989 roku i zlikwidowania cenzury, kiedy to niektóre z pism niezależnych weszły do oficjalnego obiegu wydawniczego, inne zawiesiły swoją działalność.
Wystawa podzielona jest na dwie części: lewa strona każdej z trzech sal ekspozycji dotyczy władzy, prawa – opozycji. Na wstępie – fotografia z wejściem do Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk przy ulicy Mysiej 5, na jej tle możemy przeczytać zapisy cenzorskie na konkretnych twórców literatury, ich publikacje, ba! czasem nawet na zamówiony już plakat zjazdowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Po przeciwnej stronie autorzy wystawy ukazują powstanie pierwszych pism literackich wydawanych poza cenzurą np. „Zapisu”, którego pierwszy numer wyszedł w styczniu 1977 roku w kilkunastu egzemplarzach. Maszynopis, luźne, niezszyte ze sobą kartki, przekazywane z rąk do rąk na jedną noc albo nawet na jedno popołudnie. Pomysłodawcą według Adama Michnika nieoficjalnego pisma, „czegoś w rodzaju polskiego samizdatu”, miał być Stefan Kisielewski. W artykule wstępnym „Dlaczego ťZapisŤ?” Stanisław Barańczak pisał: „prezentujemy tutaj utwory, na których ciąży zapis, jak popularnie określa się zakaz druku”. Wyszło 21 numerów tego literackiego w charakterze pisma.Ostatni numer ukazał się już po wprowadzeniu Stanu Wojennego. Pierwszy numer skopiowany został „w nakładzie” sześciu egzemplarzy, tyle arkusików przebitkowego papieru dało się wkręcić w maszynę do pisania. Już od 6. numeru „Zapis” był drukowany na powielaczu i osiągał nakład całkiem przyzwoity nawet dla naziemnego kwartalnika literackiego – 2 tys. egzemplarzy.
W latach karnawału „Solidarności” nastąpił prawdziwy boom wydawnictw niezależnych. Na wystawie prezentowane są pozycje historyczne i literackie cieszące się największą popularnością wśród czytelników oraz wywiady z redaktorami, drukarzami i kolporterami wydawnictwa „Krąg” a także sprzęt poligraficzny – powielacze offsetowe, ramki wrocławskie, gilotyny, farby drukarskie.
W sali stanu wojennego autorzy wystawy przygotowali projekcje fotografii niezależnych agencji wydawniczych z akcji ulotkowania Warszawy, demonstracji ulicznych, pogrzebów ofiar stanu wojennego, a także propagandowe zdjęcia Polskiej Agencji Fotograficznej.
Po ekspozycji oprowadza sam Józef Pisudski – cytaty z jego felietonów drukowanych w odcinkach w roku 1903, wielokrotnie drukowane przez wydawców niezależnych pod tytułem „Bibuła”.
Fot. Maciek Bociański / ML
„Myśl wolna jest”. Wydawnictwa drugiego obiegu ze zbiorów Biblioteki Instytutu Badań Literackich PAN.
autor scenariusza i kurator wystawy – Piotr Prasuła
oprawa plastyczna – Adam Orlewicz
autorzy filmu – Anna Paź i Marcin Frontczak
dobór eksponatów i konsultacja – Lidia Bakensztos i Łukasz Ossowski
montaż wystawy – Dariusz Borowski i Jan Kurkiewicz
montaż nagrań audiowizualnych – Piotr Dymmel
Ekspozycja zorganizowana dzięki
Wydziałowi I Nauk Społecznych Polskiej Akademi Nauk
Eksponaty:
Biblioteki Instytutu Badań Literackich
Muzeum Niepodległości w Warszawie
Muzeum Historycznego m.st. Warszawy
Eksponaty ze zbiorów prywatnych:
Aliny Kowalczykowej, Elżbiety Sarnowskiej-Temeriusz,
Karola Kowalczyka i Łukasza Ossowskiego